مي كرد و در آمادگي نظامي كامل به سر مي برد. ارتش عراق، پس از حملات وسيع و گسترده ماه هاي اوليه در غرب و جنوب كشور و تصرف بيست هزار كيلومتر مربع از خاك ميهن اسلامي مان، افزون بر آن كه به طور آشكار و مكرر، اصول و قواعد اوليه جنگ را نقض كرد، از طريق به كارگيري انواع سلاح هاي كشتار جمعي، مانند بمب هاي شيميايي و مانند آن، ايجاد خاكريزها، سنگرها، ميدان هاي مين و موانع متعدد در اراضي اشغالي، كه موجبات تخريب وسيع اراضي كشاورزي، مناطق مسكوني و تأسيسات زير بنايي مختلف را فراهم كرد، با امكانات وسيع تبليغاتي كوشيد خود را مظلوم و نظام جمهوري اسلامي ايران را مقصر اصلي جنگ معرفي كند بدين ترتيب، از دولت ها و ملت هاي عرب و دوست و هم پيمان خود انتظار حمايت هاي مالي و سياسي در سطح جهاني را داشت.

نكته مهم در دستگاه تبليغاتي عراق اين بود كه براي حفظ انگيزه جنگ در بين نظاميان عراقي، آشكارا تاريخ و وقايع جنگ و دستاوردهاي سپاهيان اسلام را تحريف مي كرد. صدام براي لغو قرارداد صلح 1975 الجزاير اعلام كرد در آن زمان، عراق در موضع ضعف قرار داشته؛ بنابراين، قرارداد صلح بر آن تحميل شده است يا براي آغاز حمله به ايران و قلب ماهيت جنگ، از توطئه مشترك اسرائيل، امريكا و ايران خبر داد و براي آن كه نظاميان و مردم

[ صفحه 108]

مسلمان و شيعه مذهب عراق را به جنگ تشويق كند چاره اي نداشت، جز آن كه به جنگ جنبه عربي - فارسي بدهد و ايرانيان يا فارس ها را همان مجوس هاي قديم بخواند و جنگ

را انتقام تاريخي فارس ها از نبرد پيروزمندانه قادسيه اول عرب ها به رهبري سعد بن ابي وقاص بخواند. به همين منظور، دستگاه تبليغاتي عراق فيلمي به نام قادسيه تهيه كرد و بدين ترتيب، عملا به تحريف تاريخ و انحراف افكار عمومي مردم عراق اقدام كرد.

صدام و رژيم بعثي عراق تا مدت ها توانستند با امكانات تبليغاتي وسيع و پر دامنه، افكار عمومي كشورهاي عربي و بين المللي را تحت تأثير قرار دهند و اهداف تجاوزكارانه خود را پنهان نگه دارند. حال اين پرسش ها مطرح مي شود كه عوامل موفقيت آنان چه بود؟ چرا ما نتوانستيم به خوبي از تبليغات و رسانه هاي جمعي، مواضع حق طلبانه و دفاعي خود را به گوش جهانيان برسانيم؟ آيا شرايط اجتماعي - سياسي دوران انقلاب عامل اساسي ضعف ما در تبليغات دوران دفاع مقدس نبود؟ آيا مسئولان جمهوري اسلامي ايران با دستگاه تبليغاتي مدرن مخالف بودند؟ سهم عدم وجود يك سياست تبليغاتي در دوران دفاع مقدس چه ميزان بود؟ آيا اصولا تبليغات مي توانست نقش كارآ و مثبتي را در دوران جنگ به نفع ما ايفا كند و در خلال درگيري هاي نظامي، نقش همسويي ابر قدرت ها با دولت عراق، به ويژه همكاري امپرياليسم خبري امريكا با رژيم بغداد در تبليغات منفي بين المللي عليه ما چگونه بود؟

هدف اين تحقيق، بررسي نقاط ضعف و قوت تبليغات ايران و عراق در طول جنگ هشت ساله و روش تحقيق، تحليلي - توصيفي است و سعي خواهد شد از طريق جمع آوري اطلاعات و اسناد منتشر شده و با مراجعه به رهنمودهاي امام خميني (ره) در طول دوران دفاع مقدس به پرسش هاي مطرح شده، پاسخ داده شود.

به عبارت ديگر، اين شيوه را روش تحليل اسنادي مي گويند كه در آن، ارتباط بين مشاهده و نظر (رجوع به متن و نتيجه گيري درباره هر مطلب) يك رابطه دو طرفه است، يعني با طرح پرسش، جست و جو در متن آغاز مي شود و ممكن است پس از مطالعه آن، برخي از قسمت ها معني قسمت هاي ديگر را تغيير دهد. [1] موريس دو ورژه [2] اين روش را جزء روش هاي كلاسيك مي داند كه اغلب، مردم به شيوه ناآگاهانه اي آن را به عنوان كشف اطلاعاتي كه خواستار آنند، به كار مي گيرند. [3] .

به طور كلي، اين شيوه دو روش تحليل دروني و تحليل بيروني اسناد و متون را دربر مي گيرد. تحليل دروني سخنراني ها، دست نوشته ها، پيام هاي تاريخي حضرت امام (ره) تحليلي است كه بر پايه هاي عقلاني استوار است و مفهومي است. [4] در تحليل بيروني متن، سند مورد نظر در متني كه از آن استخراج شده قرار گرفته و مطالعه مي شود تا ميزان درستي آن ثابت شود. در ضمن، شناخت زمينه هاي اصلي [5] پيام و سند در علوم اجتماعي بيانگر آن است كه بدانيم مخاطبان و شنوندگان آن پيام و سند چه كساني بوده اند و يا آن پيام در چه زمان و مكاني اظهار شده است. [6] .

مقاله حاضر از دو بخش تشكيل شده است. در بخش نخست، ادبيات تحقيق و تعاريف و مفاهيم و نقش تبليغات و انواع و اقسام و ويژگيهاي آن از ديدگاه امام خميني (ره) و ديگران را شرح مي دهيم و در بخش دوم، نقاط ضعف و قوت تبليغات ما و دشمنان را بررسي مي كنيم و در پايان، نتيجه گيري و

جمع بندي كلي را ارائه مي دهيم.

و قوت آن، امر ضروري و مهمي است. بازنگري امر تبليغات در جنگ ها، رفع سستي ها و ضعف هايمان و ادامه شيوه هاي موفق و مثبت مي تواند موفقيت و حقانيت ما را در صحنه هاي بين المللي تضمين كند.

جنبه مثبت يا منفي خواهد داشت، مثبت از اين نظر كه خواسته تبليغ كننده برآورده مي شود و او به نيت و خواسته خود مي رسد و منفي به اين دليل كه تلاش تبليغاتي يا بي نتيجه مي باشد يا عكس نيت تبليغ كننده به دست مي آيد. در بينش امام خميني (ره)، ضعف و قوت تبليغات به گونه متفاوتي مطرح شده است. هر چند از ديدگاه ايشان، تبليغات امر مهمي تلقي مي شود، اما اين كه به دليل اشكالات و موانعي كه در سر راه پديد مي آيد، مجبور شويم روش ها و تاكتيك ها را تغيير دهيم يا با تأخير به اهداف خود برسيم، دليل موجهي براي عدول از رعايت اصول نيست. [12] .

در جاي ديگري از پيام تاريخي و مهم امام خميني (ره)

[ صفحه 110]

خطاب به روحانيون، معيار كلي و محك تعيين تبليغات منفي و مثبت را در اين امر مهم كه در هر حال، احكام خدا و حدود الهي نبايد زير سؤال بروند مشاهده مي كنيم. حال اين پرسش مطرح است كه اداي اين تكليف در چه زمان و مكاني مناسب تر است؟

از نگاه امام (ره)، شايد هيچ مكاني براي تبليغ درباره مسائل جهان اسلام و مشكلات جوامع انساني از حرمين شرفين مقدس تر و مؤثرتر نباشد؛ مكاني كه حجاج كشورهاي مختلف اسلامي در بهترين فرصت مي توانند به دور از هرگونه فشار و تحميل هاي سياسي كشورهايشان، مواضع سياسي خود را عليه چپاولگري ها، زورگويي ها و سياست هاي ضد اسلامي اعلام كنند، مراسم برائت از مشركين است. امام خميني (ره) در پاسخ به نامه ملك خالد بن عبدالعزيز پادشاه عربستان سعودي مي نويسند:

«... نمي دانم ائمه

جماعات حرمين شريفين از اسلام چه برداشت كرده اند و از حج بيت الله الحرام كه سر تا سر آن مشحون به سياست و سر جعل آن قيام انسان ها به قسط و رفع ستمگري ها و چپاولگري هاست كه سياست كلي انبياي عظام، به خصوص حضرت رسول خاتم صلوات الله عليه است چه فهميده اند كه زائرين حرمين شريفين را به اسم اسلام از دخالت در سياست و حتي از شعار عليه اسرائيل و امريكا منع مي كنند...». [13] .

ايشان در جاي ديگري، روحانيون، نويسندگان و گويندگان را موظف مي كنند كه در فرصت هاي مناسب به جبران تبليغات مسموم وسايل ارتباط جمعي وابسته به امريكا و اسرائيل كه به شايعه افكني و دروغ پردازي بر ضد اسلام و جمهوري اسلامي ايران مي پردازند، از اسلام و انقلاب اسلامي ايران دفاع كرده، جهانيان را از هجوم ارتش عراق به دستور امريكا آگاه كنند. [14] .

در حقيقت، بايد منشاء برخي از نقاط ضعف تبليغات ايران در پيروي از اصول اخلاقي و ايدئولوژيك جست و جو كرد. عدم رعايت جنبه هاي انساني و اخلاقي مي تواند مواضع تبليغي را تقويت كند و بهره گيري از انواع و اقسام شيوه ها و ترفندها براي دستيابي به اهداف تبليغي امكان پذير است.

از ديد برخي از كارشناسان، يك تبليغات مؤثر و مفيد، تبليغاتي است كه در روند تبليغاتي خود، هيچ گونه تغيير استراتژيكي نداشته باشد و فقط در مقاطع ويژه اي، به طور تاكتيكي و نمادين، منحني تبليغاتي خود را سير صعودي ببخشد، به صورتي كه دستگاه عظيم تبليغاتي به بي نظمي و نوسان دچار نشود و تحت فشار قرار نگيرد. [15] .

تبليغات مي تواند جنبه فردي يا گروهي، مردمي يا دولتي و حزبي، سنتي يا مدرن داشته باشد و از طريق به كار گيري ابزار و فنون جديد در همه عرصه ها و زمينه هاي زندگي بشر دخالت كند و سازنده افكار و عقايد و نظرات مردم يك جامعه باشد.

و تبليغات اصولي در تمامي زمينه هاست، به طور كه امام خميني (ره) ارتقاي سطح آگاهي هاي اسلامي و انقلابي آحاد ملت و تشريح مسائل اسلامي براي

[ صفحه 111]

جلوگيري از ايجاد انحراف از سوي استكبار جهاني و سرسپردگان داخلي اش و زدودن آثار حكومت سياه و طاغوتي شاهنشاهي را امر اجتناب ناپذيري مي دانستند.

ايشان در جاي ديگري، تبليغات را امر مهمي مي دانند كه بايد براي رضايت خدا انجام شود و به همان اندازه يا بيشتر كه تبليغات براي مستكبران و زور گويان مضر است، براي مستضعفان مفيد مي باشد. [19] .

روشن و تاريك با يكديگر، آنها را به وجه خوشايندي در مي آورد و به شخص عرضه مي كند. هم چنين تبليغ، احساسات و عواطف افراد را برمي انگيزاند، در حالي كه ارشاد به شناخت ادراكي منجر مي شود. در تبليغات تبليغ كنندگان از روش تلقين پذيري انسان سود مي برند، اما ارشاد كنندگان به تقويت شناخت منطقي افراد مي پردازند و باورها و اموري را كه به آن يقين دارند، تقويت مي كنند. بديهي است كه تبليغات اسلامي با مضمون ارشاد اسلامي هماهنگي بيشتري دارد تا تبليغات؛ زيرا، خداترسي عامل مهم انجام اين وظيفه است.

تبليغ از طريق برنامه هاي نمايشي از برنامه هاي گفتاري يا نوشتاري بسيار مؤثرتر است و هر چه تبليغات جنبه مردمي تر داشته باشد، بهتر پذيرفته خواهد شد. [26] تكرار يك مضمون مي تواند در اثر گذاري تبليغ نقشي منفي را ايفا كند؛ بنابراين، سياست تبليغاتي روش هاي مطلوب چگونگي اجراي تبليغات را مشخص مي كند.

در جوامع غربي، كه به اصالت سود و نفع پرستي بيش از مسائل اخلاقي و انساني توجه مي شود، براي تحصيل

[ صفحه 112]

نتايج مطلوب در زمينه هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و نظامي، حربه تبليغات به نحو گسترده اي به كار گرفته مي شود.

از ديدگاه اسلامي، تبليغ به قصد و نيت تقرب الهي صورت مي گيرد و در آن، نفع مادي مد نظر نيست؛ بنابراين، فاقد بسياري از جنبه هاي منفي تبليغات دنياي مادي گرايانه است.

«الذين يبلغون رسالات الله و يخشونه و لا يخشون احد الا الله و كفي بالله حبيبا:

آنان كه رسالت هاي خداوند را تبليغ مي كنند و از او مي ترسند و از هيچ شخصي غير از خداوند باكي

ندارند و خداوند براي آنها از نظر حساب كردن كافي است». [27] .

درست است كه تعاليم اسلام بر فطرت پاك و سالم مردم مبتني است و هر كس آماده پذيرش پيام حق است، ولي اين مطلب به معناي بي نيازي از تبليغ مسائل مذهبي نيست. [28] .

اصول آن مانند ويژگي هاي فردي اي كه در جنين وجود دارد، در سياست دولت نهفته است؛ بنابراين، جنگ بايد تابع سياست باشد. [31] سياستي كه در اين جا مي توان از آن با عنوان سياست تبليغاتي يا سياست دفاعي نام برد.

اهميت كاربرد تبليغات و جنگ رواني در جنگ ها از بديهي ترين اموري است كه همواره، در كنار مسائل نظامي مطرح بوده است، حتي از نظر امام خميني (ره)، سلاح تبليغات از كاربرد سلاح هاي جنگي كارآتر است.

حال اين پرسش مطرح است كه با توجه به محدود بودن نهادهاي تبليغاتي جمهوري اسلامي در داخل و خارج از كشور و حجم وسيع تبليغات بين المللي عليه ايران در دوران جنگ تحميلي به چه حد مي توانستيم نسبت به پيشبرد اهداف جنگ هاي رواني خود موفق باشيم؟ رژيم عراق از هر ترفندي در تبليغات جنگ استفاده مي كرد، ولي ما از آغاز بر اصول انقلابي خود پافشاري مي كرديم و حاضر نبوديم حتي اندكي از اصول اساسي اسلام و انقلاب منحرف شويم. در نتيجه، جنگيدن با اين دو روحيه كاملا متفاوت بسيار دشوار بود. بديهي است فرد پاي بند به اصولي كه مي خواهد تمامي مسائل را رعايت كند، در تنگنا قرار خواهد گرفت و در مقابل، براي دشمني كه به هيچ اصل و اصولي معتقد نيست، انجام هر گونه عمليات نظامي و تبليغاتي آسان خواهد شد.

تبليغات ايران و عراق را مي توان به دو دسته تبليغات در جبهه داخلي و تبليغات در سطح بين المللي تقسيم بندي كرد، كه هر كدام از آنها نيز با توجه به كاركرد مثبت يا منفي آن قابل تقسيم است.

آموزش هاي ديني - عقيدتي، سياسي و اجتماعي در جبهه يا پادگان هاي نظامي، گسترش فرهنگ جبهه و جنگ از طريق تابلو

[ صفحه 113]

نوشته ها در جبهه ها، مقالات و تحليل هاي سياسي راجع به جنگ در روزنامه ها، نمايش فيلم هاي سينمايي جنگ و... سياست تبليغاتي ايران در جبهه داخلي را شامل مي شد.

موفق ترين بخش تبليغات ما در اين قسمت نهفته بود. سازمان تبليغات اسلامي از طريق اعزام مبلغان مذهبي به جبهه ها براي ايجاد آمادگي روحي - رواني و احساس نياز نيروهاي رزمنده به راز و نياز با معبود خود در لحظات واپسيني كه به ديدار او مي شتافتند، زمينه و شرايط مساعدي را فراهم آورده بود، به طوري كه كاركرد اين نوع تبليغات مذهبي در بين رزمندگان بسيار مؤثر بود.

در مواقع مقتضي، فرماندهان نظامي و مسئولان سياسي آموزش هاي نظامي و تحليل هاي سياسي لازم را به رزمندگان ارائه مي دادند. از همه مهم تر، پيام هاي امام خميني (ره) در ديدارهاي حضوري با برخي از رزمندگان درس هاي گويا و پيام هاي روشني براي تمامي آنان بود. نفوذ كلام و شخصيت امام خميني (ره) در هجوم جوانان به جبهه ها و مقاومت و ايثارگري آنها عامل مهمي به شمار مي رفت. تابلو نوشته هاي گوناگون در فضاهاي مختلف جبهه هاي نبرد از نكات مثبت و مهم تبليغات ما در جبهه ها بود كه محتوايشان بيشتر، آيات قرآن، احاديث نبوي و اخبار و روايات ائمه معصومين و ادعيه و اذكار آنان، به ويژه حضرت محمد (ص)، امام علي (ع)، امام حسن (ع) و كلمات قصار نهج البلاغه، نهج الفصاحه، امام حسين (ع) و امام خميني (ره)، اشعار شعراي متقدم و متأخر و در نهايت، زبان حال

و شعارهاي خود رزمندگان را شامل مي شد. [32] .

واقع، هماهنگي تبليغاتي مسئولان كشورهاي مسلمان عرب حوزه خليج فارس با دستگاه تبليغاتي صدام محصول همين نقطه قوت تبليغاتي ما در بعد فرامرزي بوده. در همين رابطه، امم خميني (ره) در پيام مهم تاريخي خود خطاب به روحانيون مي فرمايند:

«... چه كوته نظرند آنهايي كه خيال مي كنند چون ما در جبهه به آرمان نهايي نرسيده ايم؛ پس شهادت و رشادت و ايثار و از خودگذشتگي و صلابت بي فايده است، در حالي كه صداي اسلام خواهي افريقا از جنگ هشت ساله ما است، علاقه به اسلام شناسي مردم در امريكا و اروپا و آسيا و افريقا، يعني در كل جهان از جنگ هشت ساله ماست...».

درك درست و تحليل واقع بينانه از خط توطئه در مراحل مختلف جنگ از نكات ديگر تبليغات بروز مرزي ما بود كه جزء ويژگي ها و توانمندي هاي مسئولان نظامي - سياسي جمهوري اسلامي ايران محسوب مي شد، توجه به اين خط توطئه و تحليل هاي مختلف توانست تا حد زيادي توطئه هاي عراق و هم پيمانان غربي و شرقي او را خنثي كند. [33] ناگفته پيداست كه سهم عمده اين شناخت و تحليل هاي سياسي آن بر عهده امام خميني (ره) بود. تبليغات و روشنگري هاي واقع گرايانه اي كه ايشان ارائه مي دادند، از شناخت و درك درستشان از وقايع بين المللي ناشي مي شد.

[ صفحه 115]

كار مي برند؟). [35] .

آسيب ها و موارد منفي تبليغات ما حول محور پيام موارد زير را شامل مي شوند:

1) فصلي بودن پيام؛

2) تنوع مسائل و موضوعات پيام؛ و

3) صريح و مستقيم بودن پيام. [36] .

تبليغات جنگ چه در زمان دفاع مقدس و چه در زمان هاي بعد از آن، معمولا در دو مقطع سوم خرداد و هفته آخر شهريور هر سال شكل مي گرفت و موج شديدي ايجاد و سپس، خاموش مي شد. معمولا طي يك روز يا يك هفته نمي توان مفاهيم با ارزش دفاع مقدس را به يكباره به ذهن جامعه وارد كرد؛ نكته اي كه از موارد ضعف سياست تبليغاتي ما محسوب مي شود.

حجم زياد و متنوع مسائل و موضوعات پيام نيز يكي از ضعف ها و نقاط آسيب زننده به اصل پيام است، چرا كه ذهن انسان و كل جامعه قادر نيست اين همه موارد متنوع تبليغاتي را تجزيه و تحليل كند و بپذيرد.

از موارد و محدوديتهاي ديگر تبليغاتي صراحت و مستقيم بودن پيام است. استفاده نكردن از جنبه هاي هنري و القاي مستقيم پيام مي تواند تأثير منفي يا حداقل گيرايي را در برداشته باشد، در حالي كه در قالب شعر، سرود، تئاتر و سينما مي تواند بيشترين تأثير را از خود بر جاي گذارد.

اسلامي، به هيچ وجه نمي توانستيم مانند دستگاه هاي تبليغاتي (به تعبير امام راحل (ره) بوق هاي تبليغاتي) عراق و هم پيمانان او جنگ تبليغاتي راه بيندازيم.

رهبر كبير انقلاب هم چنين به بعد فرامرزي تبليغات نيز توجه لازم را داشتند؛ به طوري كه در جمع مسئولان تبليغاتي فرموده بودند:

«ما بايد تبليغات خود را گسترش دهيم و به زبان هاي ديگر از قبيل عربي و انگليسي مسائل خود را به ساير نقاط دنيا برسانيم». [37] .

يكي از ضعف هاي تبليغاتي ما افراط و تفريطها در تبليغات است كه اين موضوع معمولا در بحث آسيب شناسي تبليغات [38] مورد بحث قرار مي گيرد. ما در موارد زيادي، چه در صحنه داخلي و چه در صحنه برون مرزي گرفتار اين عارضه گريز ناپذير شده بوديم.

اگر مي توانستيم از كاربرد هنر در امر تبليغات بيشتر استفاده كنيم و با زبان هنري از جمله فيلم، عكس و موسيقي با وجدان هاي بيدار مردم جهان حرف بزنيم. مطمئنا، تأثيري بيشتر بر آنها مي گذاشتيم و مظلوميت خود را علي رغم همه توطئه ها، تزويرها و نيرنگ هاي برخي از سياستمداران بين المللي ابراز مي كرديم.

از ضعف هاي ديگر تبليغاتي ما در جبهه داخلي و خارجي، تكرار و تشابه گويي فراوان بين مردم و گيرندگان پيام بود كه عملا ميان آنها مقاومت رواني ايجاد مي كرد؛ موضوعي كه تأثير پذيري پيام و كاربرد تبليغات را كاهش مي داد.

فقدان يك سياست تبليغاتي مدون و مشخص ميان مدت يا كوتاه مدت باعث شد بين شعارها و عملكردهاي مسئولان جمهوري اسلامي اختلاف شديدي وجود داشته باشد. براي نمونه، تهديد به عمليات مقابله به مثل و انجام ندادن آن، تهديد

به وارد آوردن ضربه نهايي به عراق يا تعيين سال 1365 به عنوان سال سرنوشت جنگ و عدم تحقق آن، زمينه و فضاي مناسبي براي عراق و تهاجم تبليغاتي هم پيمانان او و راديوهاي بيگانه ايجاد كرد.

[42] در كتاب تهران، سرنوشت غرب مي نويسد. [43] .

«... اين جنگ دلايل زيادي داشت، صدام حسين رئيس بعث عراق و مسئول كل اين كشور فشار شاه بر روي عراق را طبق قرارداد الجزاير نمي پذيرفت، وي در صدد گرفتن انتقام بود. عراق با دارا بودن جمعيت سني و شيعه در نزديكي و همسايگي خود شاهد گسترش فعاليت هاي افراطيون بود. اين نگراني نه فقط براي عراق، بلكه براي كليه همسايگان حاشيه خليج [فارس] بود كه خود را مورد تهديد آيت الله [خميني] مي ديدند...».

در روزهاي آغازين جنگ، صدام اين ادعا نادرست را داشت كه جنگ را به دليل عدم رعايت قرارداد 1975 الجزاير از سوي ايران و بازپس گيري 1300 كيلومتر مربع خاك عراق آغاز كرده است و به طور قطع، بعد از اعاده آن جنگ را متوقف خواهد كرد. [44] .

دستگاه تبليغاتي عراق پس از ترسيم چهره اي منفي از رژيم ايران، به ويژه:

1) ترسيم ايران به عنوان قطب جنگ افروزي و آشوب طلبي در منطقه (داستان جعلي انتقام ايران از قادسيه اعراب)؛

2) ناخواسته كشانيده شدن عراق به جنگ (جنگ طلب بودن ايران، آشوب گر بودن انقلابيون)؛

3) تدافعي بود جنگ اين كشور با ايران (ايران آغازگر جنگ بود)؛ و

4) طرح صلح طلبانه عراق (نخستين بار عراق طرح صلح را پيشنهاد كرد)

كوشيد چهره مردمي و صلح طلبي را از رژيم بعثي عراق به جهانيان ارائه دهد.

بود.

برخي از محققان معتقدند كه نگراني قدرت هاي غربي درباره آينده خليج فارس چندان هم بي اساس نبود. حوادث و وقايع ايران در دامن زدن به شورش هاي ضد امپرياليستي در كشورهاي عربستان سعودي، بحرين، كويت و امارات متحده عربي مؤثر بوده است. تسخير مسجد بزرگ مكه در پايان سال 1979، شورش در مناطق شيعه نشين عربستان سعودي و اقدام به كودتا در بحرين در سال 1982 در بين دولت هاي محافظه كار خليج [فارس] بذر ترس و وحشت پاشيده بود. [45] .

از طرف ديگر، عراق همواره اعلام مي كرد كه اين جنگ، جنگ اعراب با فارس هاست؛ بنابراين، به جنگ جنبه عربي - فارسي داده بود و در اين باره، همكاري ديگري دولت هاي عرب را نيز جلب كرده بود.

2) همسويي تبليغاتي عراق و بنگاه هاي خبري بين المللي: پيش از حملات سراسري و گسترده عراق در شهريور ماه سال 1359، حملات ايذائي و جنگ هاي رواني بخش فارسي راديو بغداد در نقاط مرزي به شدت جريان داشت در ضمن، در همان زمان، نيروهاي نظامي عراق با سلاح هاي انفرادي و توپ و خمپاره در صدد آزمودن ميزان آمادگي نظامي جمهوري اسلامي بود.

صدام با تبليغات وسيع و گسترده در سطح ملي و

[ صفحه 117]

بين المللي قصد داشت افكار عمومي جهانيان را فريب دهد. پس از آغاز حمله همه جانبه نيروهاي ارتش عراق به خاك ايران دستگاه تبليغاتي صدام با ادعاهايي مانند:

«ما با ايراني ها همسايه و برادر ديني هستيم و اساسا با ارتش و ملت ايران جنگي نداريم و تنها در پي احقاق حقمان طبق مفاد عهدنامه هاي بين المللي هستيم».

[46] قصد فريب برخي از مسئولان و مردم را در سر مي پرورانيد.

راديوهاي خارجي و خبرگزاريهاي غربي نيز كاملا به استناد مصاحبه هاي مطبوعاتي و راديو - تلويزيوني مسئولان عراق و از قول آنان، تحليل هاي سياسي و نظامي مختلفي را ارائه و مواضع دولت عراق را تأييد مي كردند.

در تاريخ 27 / 6 / 59، خبرگزاري بي. بي. سي. از قول صدام حسين اعلام كرد كه ايران ضمن نقض قرارداد مرزي 1975، از شورش هاي داخل عراق حمايت و در امور داخلي اين كشور نيز مداخله مي كند. اين خبرگزاري در ادامه اضافه كرد عراق هيچ گونه مطامع ارضي نسبت به ايران ندارد و به هيچ وجه نمي خواهد به ايران اعلام جنگ دهد. [47] .

راديو امريكا نيز در تاريخ 29 / 6 / 60 با همسويي با بخش فارسي راديو بغداد، اعلام كرد امام خميني (ره) براي سرگرم نگه داشتن ارتش ايران، آنها را در جبهه ها مشغول نگه مي دارد، راديو اسرائيل نيز احتمال كودتاي نظامي و ترس و اضطراب رهبران مذهبي از قدرت ارتش را اين گونه اعلام كرد:

«... رهبران مذهبي واهمه دارند كه با پايان يافتن جنگ، ارتش آنها را از اريكه قدرت به زير بكشاند...».

جمهوري وحشت، كليد درك حكومت صدام در شيوه پيچيده اي است كه رژيم، مردم عادي را با خشنونت هاي حزب گرفتار و درگير كرده و جو پليسي بر اين كشور حاكم است. چه كسي مأمور اطلاعات است؟ در پاسخ اين پرسش گفته مي شود كه در عراق بعثي، همه افراد مأمور اطلاعاتي هستند. [48] .

از جمله موارد ضد و نقيض تبليغات حكومت بغداد مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1) علي رغم اشغال بخش مهمي از غرب و جنوب كشور ايران از سوي ارتش بعثي عراق، صدام ايران را به داشتن تمايلات توسعه طلبانه و جنگ افروزي متهم مي كرد.

[ صفحه 118]

راديو صوت الجماهير عراق از تجاوز جنگنده هاي ايران به حريم هوايي كويت نام برده و تصرف انبارهاي عظيم تسليحاتي ايران به دست نيروهاي عراقي را نشانه هايي از تجاوز كاري ايرانيان برمي شمردند. [49] .

2) تحريف حقايق و جعل خبر از نكات منفي تبليغات صدام در جريان جنگ تبليغاتي بود. در پيامي خطاب به ملت عراق مي گويد: «ما جنگ را آغاز نكرديم، اين جنگ در روز 22 سپتامبر كه نيروي هوايي عراق به ايران حمله كرد، شروع نشد، بلكه بامداد 4 سپتامبر گذشته آغاز شد؛ زماني كه ايراني ها شهرهاي عراق را با توپخانه امريكايي دور برد خود گلوله باران كردند...». [50] .

رژيم عراق در موارد زيادي موضوعاتي، مانند تلاش مشترك ايران، صهيونيسم و امريكا عليه عراق، سوء استفاده ايران از دين در راستاي مقاصد سياسي، رفتارهاي مغاير با اسلام رهبران ايران، كشتار اسرا از سوي ايران، مثله كردن اسيران عراقي از سوي ايران و موارد بسيار ديگري

را با هدف تضعيف روحيه رزمندگان اسلام و توجيه ادامه حمله يا مقاومت سربازان عراقي تبليغ مي كرد كه در هيچ يك از اين زمينه ها، موفقيتي به دست نياورد.

3) هنگامي كه جنگ آغاز شد، صدام و هم پيمانانش تصور نمي كردند كه مردم ايران با اين شور و شوق عليه تجاوز عراق به پا خيزند و فرمان رهبر خود را اين گونه لبيك گويند. در تحليل و برآوردهاي سياسي و نظامي عراق آمده بود كه شكست نظامي رژيم ايران در جبهه هاي ظرف مدت سه تا چهار روز مقدمه اي براي قيام مردم و ارتش براي سرنگوني رژيم جمهوري اسلامي ايران است. دستگاه تبليغاتي رژيم بعث به طور مرتب از مردم ايران درخواست مي كرد به قيام ارتش پيوسته و از خلق هاي ايران نيز مي خواست تا در اين باره به ارتش كمك كنند. [51] .

ارتش عراق پس از بمباران هاي پي در پي مناطق مسكوني، فرودگاه ها، بيمارستان ها و مراكز آموزشي شهرهاي مختلف ضمن ايجاد رعب و وحشت بين مردم بي دفاع، امام خميني (ره) و مسئولان نظام را مسئول آغاز جنگ اعلام و از مردم دعوت مي كرد تا براي پايان جنگ، نظام را سرنگون كنند.

هدف بغداد از اين تبليغات، رو در رو قرار دادن مسئولان نظام و مردم بود، ولي هر چه در اين راه بيشتر اصرار كرد، نتايج كمتري مي گرفت.

در طول جنگ تحميلي، لحن تبليغات عراق از تقاضا و درخواست به لحن آمرانه و دستوري و سپس، تهديدآميز تغيير كرد، ولي در تمام اين مراحل، جنگ رواني عراق عليه ايران بي نتيجه ماند.

اساسي وجود دارد كه اطلاعات پايه و اوليه را براي ورود علاقه مندان اين گونه مباحث ارائه مي دهد اين عناوين عبارت اند از:

1) جنگ رواني؛

2) شستشوي مغزي؛

3) شايعه پراكني؛ و

4) ترغيب.

هر چند مباحث مزبور كاملا جنبه نظري دارد، اما مي توان براي هر يك مصاديق روشني را ارائه كرد. [52] .

1) رژيم بعثي عراق چه در سطح ملي و چه در سطح بين المللي وانمود مي كرد با اطلاعاتي كه كسب كرده است. رژيم (ايران) در صدد تصفيه ارتش و جايگزين كردن سپاه به جاي آن است. [53] .

همين شايعات و اخبار جعلي و جنگ رواني را خبرگزاري ها و راديوهاي بي. بي. سي، اسرائيل و صداي امريكا عينا به نقل از راديو بغداد تكرار مي كردند.

ترغيب خلبانان ايراني به پناهندگي به عراق با هواپيماهاي جنگي شان، [54] ايجاد جنگ رواني و سوء ظن و بدبيني بين نيروهاي ارتش و نيروهاي سپاه پاسداران، تفرقه افكني و ضديت در تمام دوران اوليه جنگ بي وقفه ادامه داشت. البته، افرادي، مانند بني صدر نيز تا حدي به اين جنگ رواني كمك مي كردند اما پس از عزل بني صدر، در اثر پيام هاي مكرر امام خميني (ره) وحدت و همدلي بين نيروهاي رزمنده ايجاد و تقويت شد.

2) از جمله نقاط منفي در تبليغات صدام در سطح بين المللي جنگ طلب جلوه دادن جمهوري اسلامي ايران بود. اين تبليغات در راستاي جنگ طلبي ايران تا بدان جا پيش رفت كه طارق عزيز، وزير امور خارجه عراق، ضمن ارسال يادداشتي به هيئت حسن نيت اسلامي، خواستار غرامت جنگي از ايران شد. [55] .

[ صفحه 119]

البته ناگفته نماند كه تحليلگران سياسي و نظامي بين المللي به خوبي بر واهي بودن دلايل عراق آگاه بودند، اما نيت و نظر واقعي خود را ابراز نمي كردند؛ زيرا، در آن صورت، مواضع سياسي ايران را تقويت مي كردند. در حالي كه قصد داشتند علي رغم آن كه عراق بخش وسيعي از خاك ايران را در اختيار خود دارد، ايران را طبق نظر صدام به پاي ميز مذاكره صلح بشكانند، حتي كشورهاي عربستان، كويت و شيخ نشين هاي خليج فارس نيز پرداخت خسارت جنگي به ايران را تقبل نمي كردند، در حالي كه هيچ تضميني نه براي محكوميت و نه براي پرداخت خسارت از طرف متجاوزان وجود نداشت.

البته، برخي از افراد ساده لوح يا فاقد بينش سياسي و نظامي تحت تأثير القائات اين تبليغات قرار مي گرفتند، اما با توضيحات مسئولان نظام، به ويژه امام خميني (ره) تا حدي اين تأثيرات خنثي مي شد. براي نمونه، رئوف وافيك در كتاب خود نوشته است:

»4 سپتامبر 1985 پنجمين سالگرد جنگ مرگبار ايران و عراق است، اما كمترين نشانه اي از اميد به پايان اين خونريزي كه در تاريخ جنگ هاي منطقه اي بي نظير است، ديده نمي شود. در تابستان 1985، يك تاريخ مهم ديگر به ثبت رسيد و آن سومين سالگرد يك تخليه مهم بود. نيروهاي عراقي در ژوئن 1982 به پشت مرزهاي بين المللي عقب نشيني كردند، اما ايران به هر حال نمي خواهد تمايل به ادامه جنگ را منكر شود. نقاب از چهره برداشته شده است، تهران نمي تواند پرده پوشي كند. اين كشور فقط يك دليل براي ادامه جنگ دارد و آن ضرورت مجازات و

تنبيه عراق است». [56] .

تبليغاتي نوين بايد بپذيريم كه برد و زبان تبليغاتي ما نمي توانست كاركرد تعيين كننده اي داشته باشد؛ زيرا، تمامي ابزار گوناگون تبليغات بين المللي در اختيار جبهه رقيب قرار داشت و ما نمي توانستيم در اين صحنه بين المللي به خوبي پيام و صداي بر حق خودمان را به وجدان هاي بيدار ملت ها برسانيم، در اين صحنه بين المللي به خوبي پيام و صداي بر حق خودمان را به وجدان هاي بيدار ملت ها برسانيم، هر چند اين وظيفه را خود جنگ به طور مستقيم بر عهده گرفت و به گفته رهبر كبير انقلابمان، ما مظلوميت خويش و ستم متجاوزان را در جنگ ثابت نموده ايم ما در جنگ پرده از چهره تزوير جهانخواران كنار زده ايم» (منشور روحانيت). ما در جبهه داخلي با ابزار تبليغاتي سنتي و مدرن به خوبي عمل كرديم و با وجود كاستي هاي موجود، موفق بوديم، اما در جبهه بين المللي، به دليل همسويي امپرياليسم خبري با بنگاه هاي تبليغاتي رژيم بعثي عراق و هم پيمانان عرب وي و هم چنين، برخورداري آنان از منابع مادي فراوان، موفقيت چنداني را به دست نياورديم، افزون بر اين كه فقدان يك سياست مدون تبليغات خارجي نيز بر ديگر مشكلات مي افزود. در مقابل، آنها بهره لازم را از تبليغات به منزله عامل مكمل تسليحات نظامي بردند؛ بنابراين، لازم است كه ما نيز با مرور دوباره تبليغات جبهه و جنگ، بيش از پيش به اهميت اين ابزار پي ببريم.

1362، ص 140.

[4] همان؛ ص 105.

[5] Arriere plans.

[6] همان؛ ص 106.

[7] حسن عميد؛ فرهنگ فارسي عميد؛ تهران: مؤسسه انتشارات اميركبير، 1362، ص 299.

[8] حسن صفوي؛ افكار عمومي؛ تهران: انتشارات دانشكده علوم ارتباطات اجتماعي، 1351، ص 39.

[9] Ie petit larousse , ed larousse , paris , 1986 , p: 804.

[10] روزنامه رسالت؛ 15 / 1 / 1368، ص 14.

[11] الوين وهيدي تافلر؛ جنگ و ضد جنگ؛ ترجمه هوشنگ فرخجسته؛ تهران: انتشارات سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1368، صص 298.299.

[12] منشور روحانيت، 1369.

[13] صحيفه نور، جلد 15، از پاسخ امام خميني (ره) به نامه خالد بن عبدالعزيز پادشاه عربستان سعودي در تاريخ 18 / 7 / 60، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 186.

[14] همان؛ جلد 20، 6 / 5 / 1366، ص 125.

[15] روزنامه ابرار، 26 / 11 / 64، ص 8.

[16] Typology.

[17] سوره مائده، آيه 99.

[18] هفته نامه سروش، 18 / 2 / 61، ص 143.

[19] «مجموعه فرامين و رهنمودهاي امام خميني خطاب به پاسداران» ره توشه هاي پاسداران به مناسبت سوم شعبان؛ انتشارات دفتر سياسي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، 1361، ص 205.

[20] غلامرضا علي بابايي: فرهنگ روابط بين الملل؛ تهران: انتشارات دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1375، ص 52.

[21] Accommodation.

[22] Pressure group.

[23] آگ برن ونيمكف؛ زمينه جامعه شناسي؛ ترجمه آريانپور؛ تهران: انتشارات دهخدا، 1350، ص 142.

[24] همان؛ ص 144.

[25] Indoctrination.

[26] احمد شريف؛ «پيرامون روش تبليغ»، روزنامه اطلاعات، 29 / 11 / 59.

[27] سوره احزاب، آيه 38.

[28] خلاصه مقالات تبليغ و تبليغات؛ به همت احمدرضا حيدري؛ تهران: انتشارات معاونت پژوهشي سازمان تبليغات اسلامي، 1371، ص 31.

[29] Karl - Von Clause witz.

[30] گاستون بوتول؛ جامعه

شناسي جنگ؛ ترجمه هوشنگ فرخجسته؛ تهران: انتشارات سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1368، ص 21.

[31] همان؛ ص 21.

[32] سيد مهدي فهيمي؛ فرهنگ جبهه (تابلو نوشته ها) تهران: حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1369، ص 22.

[33] مجموعه فرامين و رهنمودهاي امام خميني...، پيشين؛ صص 12 - 9.

[34] Lasswell.

[35] كاظم معتمدنژاد؛ وسايل ارتباط جمعي؛ تهران: انتشارات دانشكده علمي ارتباطات اجتماعي، 1356، ص 29.

[36] همان؛ ص 86.

[37] صحيفه نور، جلد 16، ص 137.

[38] propaganda pathology.

[39] Terene Quolter.

[40] مجموعه مقالات تبليغات و جنگ رواني، ترجمه حسين حسيني، تهران: پژوهشكده علوم دفاعي - استراتژيك دانشگاه امام حسين، 1372، صص 96.

[41] همان؛ ص 97.

[42] Nazir Fansa.

[43] Nazir-Fansa , Tehran destin de loccident , editor , pierre Sourat paris , 1990 , p 169.

[44] رضا خدري؛ خرمشهر از اسارت تا آزادي؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1363، ص 25.

[45] shapour Haghighat , IRAN , La Rovolution Islamique text imedit ed complex , Belgique , 1989 , p 187.

[46] مرتضي منطقي؛ نگاهي به هشت سال جنگ تبليغاتي؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ص 27.

[47] همان، ص 25.

[48] Judith Miller et Iaurie mylorie SADDAM Hussein ed pressed de la Cite Paris 1990, p67.

[49] صوت الجماهير، 11 / 12 / 59، 19 / 7 / 59 و 17 / 2 / 60 به نقل از: هشت سال جنگ تبليغاتي، ص 60.

[50] صوت الجماهير، 27 / 7 / 59.

[51] بخش فارسي راديو بغداد، 1 / 7 / 59 تا 9 / 7 / 59 به نقل از: هشت سال جنگ تبليغاتي.

[52] مجموعه مقالات: تبليغات و جنگ رواني. پيشين؛ صص 9 - 6.

[53] بخش فارسي راديو بغداد،

6 / 10 / 59 و 20 / 4 / 60.

[54] همان؛ 6 / 4 / 60.

[55] خبرگزاري عراق، 16 / 1 / 60.

[56] Wafik Rouf Iraq - Iran des Verites inavouees dons la colletion points devue ed LHarmattan paris 1985 , p.93.

[57] cloudia - wright , Implications of Iraq - Iran war , for eign Affairs winter 1980-81. p.278.

[58] روزنامه كيهان، 21 / 8 / 76، ص 7.